نحوه نگهداری فرش دست بافت در انبار

نحوه نگهداری فرش دست بافت در انبار یکی از مهترین اموریست که هر متولی در امر فرش باید بداند. فرش دستباف یک کالای با ارزش است که در صورت نگهداری خوب می‌تواند سالم و شکوهمند و زیبا باقی بماند. برای نگهداری فرش در جایی غیر از منزل انبار یا مکانی لازم است که از هرجهت مناسب باشد.

ویژگی های یک انبار مناسب چیست؟

یک انبار خوب و مناسب می‌بایست ویژگیهای زیر را داشته باشد:

از مصالح مستحکم درست شده باشد تا در مقابل عوامل طبیعی کمتر آسیب ببیند.

سمپاشی کردن هرچند وقت یکبار اطراف انبار تا موریانه و بید و حشرات موذی نتوانند به داخل آن راه پیدا کنند.
پنجره جهت انتقال نور به داخل به مقدار کافی باید وجود داشته باشد و همچنین دستگاه تهویه و هواکش نیز باید وجود داشته باشد.
انواع انبار شامل موزه‌ای و غیر موزه‌ای می‌باشد.

انبار موزه‌ای:

چند روش اصولی برای حفظ و نگهداری فرش در انبار موزه وجود دارد که عواملی چند در انتخاب نوع خاصی از سیستم نگهداری دخیل است. عامل اصلی در انتخاب این سیستم تابع توجه و حساسیت مسئولیت و مقدار هزینه‌ای است که برای این کار در برنامه‌ریزی موزه به کار گرفته شده است. نگهداری به طریق سیستم اصولی در مورد قالیها در تمام موزه‌ها به یک صورت می‌باشد. زیرا در این نوع نگهداری توجه اصلی به حفظ الیاف می‌باشد.
سیستم متحرک: سیستم متحرک یکی از سیستم های نگهداری و انبار کردن قالیها است. این سیستم شامل زنجیرهایی است که از ریلهای نصب شده به سقف یا چهارچوب مستقل آویزان هستند و قالیچه‌هایی که دور تیرهای چوبی یا لوله‌های فلزی پیچیده شده‌اند از این زنجیرها آویزان می‌شوند. پس از لوله کردن قالیچه‌ها به منظور جلوگیری از باز شدن آنها را می‌بندند.
روش ثابت: در این سیستم قالیچه‌ها دور لوله‌های فلزی و یا تیرهای چوبی پیچیده می‌شوند و در سطحی افقی بر روی سطحی بالاتر از زمین ( چوبی یا فلزی ) قرار می‌گیرند.

انبار غیر موزه‌ای:

سه گونه انبار را شامل می‌شود:
انبار کارگشایی: سیستم نگهداری در این بخش با استفاده از قفسه‌های فلزی صورت می‌گیرد که حدود ۳۰ سانتیمتر از زمین فاصله دارند. گاه ممکن است بر اثر کثرت قالی حداکثر ۴ یا ۵ تخته قالی روی هم چیده شود.
انبار بازار : نحوه نگهداری در بازار به میزان هزینه و جایگاه آن بستگی دارد. قالیها گاه در گوشه مغازه‌ها و گاه در انبارهای مناسب نگهداری می‌شوند. در این گونه انبارها، قالی را به صورت تخت، لول و یا تا کرده انبار می‌کنند در نوع تخت، قالیها را بر اساس منطقه جغرافیایی نوع مواد و بافت روی تختهای چوبی پهن کرده و نگهداری می‌کنند. سپس روی قالی نفتالین ریخته و قالی دیگری روی آن می‌گسترانند. نوع دیگر تا کردن قالی می‌باشد. در این روش قالی را پهن کرده و روی آن نفتالین ریخته و گوشه‌ها را به طرف درون قالی تا می‌کنند. لول کردن قالی از روشهای دیگر نگهداری در انبار است که در این روش قالی را لوله کرده و روی تخته‌ایی چیده می‌شوند. ( این دو نوع انبار کردن قالی به خاطر کمبود جا است ولی روش صحیحی نیست )
انبار گمرک: عدل بندی از دیگر روشهای انبار کردن قالیها است. اساسی‌ترین عامل در آسیبهای وارده به قالی در جریان حمل و نقل آن است. بارها شده که بر اثر عدم توجه در حمل و نقل، قالیها آسیب دیده و مرجوعی شده‌اند.
حمل و نقل می‌تواند به صورت هوایی، زمینی و دریایی صورت گیرد. هواپیما به دلیل سرعت انتقال و شرایط ویژه خود مشکلی ندارد. ولی در حمل و نقل زمینی باید کانتینر و محل بار کامیون ضدعفونی شود. در مورد حمل با کشتی، عدلها را درون کانتینر قرار داده و در آن را می‌بندند و سپس در کشتی قرار می‌دهند و به دلیل وجود رطوبت حتماً باید محیط را قبلاً تمیز و ضدعفونی گردد.

چند توصیه مهم در نحوه نگهداری فرش دست بافت در انبار

در هنگام خریدن قالی برای هر اتاق یا محلی دقت شود اندازه فرش بزرگتر از اندازه اتاق نباشد. در غیر این صورت چاره‌ای نیست جز تا نمودن لبه‌های فرش که این امر باعث تاخوردگی کناره‌های فرش گردیده و پس از مدتی فرش از همان محلها کیس شده، حتی توصیه می‌شود اندازه فرش کمی کوچکتر از مساحت اتاق باشد. زیرا عموما در کنار اتاق و مقابل دیوار، صندلی، کمد و سایر وسایل منزل قرار می‌گیرد، که فشار دائمی پایه‌های آنها باعث سائیدگی و سوراخ شدن حاشیه‌های کناری فرش می‌گردند. حتی به تجربه ثابت شده که مفروش نمودن اتاق با فرشهای کوچکتر، باعث زیبایی بیشتر اتاق می‌شود. زیرا تمام قسمتهای فرش به ویژه طرح اصلی آن جلوه گاه زیبایی آن است به طور کامل در معرض تماشا قرار می‌گیرد. به عنوان مثال مفروش نمودن یک اتاق پذیرایی در ابعاد ۵/۳ * ۵/۲ با یک فرش با ابعاد ۳*۲ بسیار زیباتر خواهد بود و دوام فرش بیشتر می‌گردد. حتی در اتاقهایی که تخت و کمد لباس قسمت وسیعی از کف اتاق را اشغال می‌نمایند با قالیچه‌های ذرغ و نیم و حداکثر دو ذرع بهتر و زیباتر می‌توان آن را مفروش نمود.
زمینی که فرش بر روی آن پهن می‌گردد نباید با مواد گچی و یا آهکی ساخته شده باشد. توصیه می‌شود کف زمین توسط سنگ یا سایر کف پوشهای دیگر همچون سرامیکهای جدید پوشیده گردند و بهتر است لای درزها و شکاف سنگها و سایر کف پوشها کاملاً پوشیده و مسدود گردد تا محل زندگی حشرات مانند بید نگردند. حتی بهتر است رنگ کف پوش اتاقها (سنگ یا سرامیک) ترجیحاً سفید و روشن باشد. حشراتی مانند بید در مکانهای تاریک و سطوح تیره بهتر خود را مخفی می‌نمایند. در انبارهای بزرگ فرش بهتر است هرچند ماه یکبار تمام سطح زمین توسط مواد ضدعفونی کننده مانند د.د.ت و یا اسپریهای مخصوص ضدعفونی گردند.
حتی‌الامکان از پهن نمودن فرش بر روی موکت یا سایر کف پوشهای لاستیکی خودداری گردد. الیاف موکت در مجاورت الیاف پشم مکان خوبی برای زندگی حشرات می‌باشند.
چنانچه از چند تخته فرش برای مفروش کردن اتاقها استفاده می‌نمایید باید به نحوی آنها را پهن کنید که لبه‌ها یا قسمتی از آنها بر روی هم قرار نگیرد. این امر باعث حرکت و کیسی فرش می‌گردد. رعایت این امر حتی در مورد فرشهای ماشینی هم توصیه می‌گردد.
از آویختن فرشهای تمام ابریشم بر روی دیوارهای گچی کاملاً پرهیز گردد. استمرار در مجاورت ابریشم و گچ باعث پوسیدگی ابریشم می‌گردد. این امر به ویژه در مورد قالیچه‌های تصویری و گران قیمت که فقط برای تزئین و نمایش به دیوار آویخته می‌شوند و عموماً ابریشمی هستند توصیه می‌گردد.
از قرار دادن اجسام سنگین مانند مبل، میز، صندلی، گلدان و … به طور مستقیم بر روی فرش باید پرهیز نمود. این اجسام بر اثر فشار زیاد و مستمر بر روی یک قسمت از فرش باعث می‌شود تا پرز فرش در آن قسمتها خوابیده شود و پس از مدتی سوراخ گردد. حتی‌الامکان سعی گردد از زیر پایه‌های مخصوص استفاده شود. زیر پایه، قطعه‌ای لاستیک و یا چیزی شبیه به آن است که از فشار مستقیم اجسام به فرش جلوگیری می‌کند. دیده شده که اغلب پوسیدگیها و سوراخهای بزرگ در فرش از محل آبهای اضافی پای گلدانها به وجود آمده است.
نباید فرش را در محل تابش مستقیم نور خورشید قرار داد. به ویژه برخی از قسمتهای فرش که در جلوی پنجره‌ها قرار دارد همواره ساعات مشخصی از روز نور خورشید را دریافت می‌کنند. همان طور که گفته شده این امر باعث رنگ پریدگی همان قسمت از فرش می‌گردد. بهتر است محلهای آفتابگیر در فرش را با رو اندازهای نخی یا کتانی پوشاند.
بهتر است هرچند مدت فرش را در محل خود چرخاند و جابه‌جا نمود. در غیر این صورت قسمتهایی که مقابل درهای ورودی اتاق قرار دارند بیشتر پاخور شده و زودتر سائیده می‌شوند. به عنوان مثال هرسه الی شش ماه سر و ته فرش را جابه‌جا نمود.
اگرچه نور مستقیم آفتاب برای مدت طولانی موجب پریدگی رنگ آن می‌گردد اما لازم است که هرچند وقت یکبار (مثلاً ۶ ماه یکبار) فرشها را از داخل اطاق بیرون نمود و در معرض جریان هوا قرار داد و به اصطلاح فرش را هوا داد. مدت این کار هیچگاه بیش از چند ساعت نیست و حداکثر نصف روز است. به ویژه آفتاب دادن پشت فرش بسیار حائز اهمیت است. پشت فرش محل مناسب برای زندگی بید و موریانه و سایر حشرات است و همچنین انواع کپکها و قارچ‌ها نیز در محیط تاریک پشت فرش بهتر رشد می‌نمایند. نور آفتاب باعث نابودی همگی این عوامل گردیده و برای سلامت و عمر بیشتر فرش لازم است. هنگام هوا دادن فرش در مقابل نور خورشید باید چند مرتبه فرش را جارو یا برس کشید تا عوامل گفته شده بهتر از فرش خارج شوند. توصیه می‌شود چنانچه فرش در اتاقهای در بسته قرار دارد هفته‌ای یکبار درها و پنجره‌ها را باز کرد و از نظر بید خوردگی و سایر عوامل مانند رطوبت، هوای اتاق را کنترل نمود. بهتر است در انبارهای بزرگ فرش از تهویه‌های متعدد و مناسب استفاده گردد. زیرا هوای راکد نیز باعث رشد انواع قارچها و کپکها می‌گردد.
برخی از انواع نورها برای فرش مضر هستند. به عنوان مثال الیاف ابریشم به دلیل پروتئینی بودن لیف آن، در مقابل اشعه ماوراء بنفش سریعاً تخریب می‌گردد. به همین دلیل هیچگاه نباید فرش‌های ابریشمی و نیز حتی سایر فرشهای سایر پشمی را در مقابل این قبیل جریانهای نوری قرار داد.
در هنگام نظافت اتاقها و گردگیری وسایل منزل درهای اتاق و پنجره‌ها را باز کنید تا غبار هوا از اتاق خارج شده و کمتر بر روی فرش نفوذ کند. استفاده از جاروهای برقی نیز برای نظافت فرش چنانچه هرروز انجام پذیرد مطلوب نیست. توصیه می‌شود برای نظافت و جارو کردن فرش در ایام هفت هاز جاروی دستی معمولی استفاده گردد و در هرماه یکبار نیز از جاروهای برقی با قدرت مکندگی کم برای خارج کردن غبارهای درونی پرز فرش استفاده کرد. برخی هنگام جاروی فرش، ابتدا جارو را خیس کرده و سپس فرش را جارو می‌کنند. این کار چنانچه هفته‌ای چند بار صورت پذیرد باعث ترکیب شدن غبارهای فرش با آب گردیده و در نهایت به صورت توده نازکی از گل در لا به‌ لای فرش پنهان می‌ماند و در بلند مدت باعث پوسیدگی آن می‌گردد. لازم به ذکر است در هنگام جارو نمودن فرش نباید مسیر حرکت آن با فشار و در جهت خلاف خواب فرش باشد زیرا این عمل به مرور باعث شکستگی خواب فرش می‌شود.
انبارها و منازلی که رطوبت گیر هستند برای نگهداری و یا مفروش کردن توسط فرش نیستند. به خوبی می‌دانیم که رطوبت پس از مدتی باعث کپک زدگی، رشد قارچ و در نهایت پوسیدگی فرش می‌گردد. در شهرها و مناطقی که جریان هوا به طور طبیعی مرطوب است، توصیه می‌شود پس از ۳ الی ۶ سال فرشها را تعویض نمود تا قبل از پوسیدگی کامل و یا پاره شدن فرش بتوان چاره‌ای مناسب برای آن یافت.
چنانچه فرش مورد نظر ما بسیار با ارزش است و به هر تقدیر به عنوان تابلو بر روی دیوار نصب می‌گردد، باید هرچند وقت یکبار آنها را از جای برداشته و پشت آن را بازدید کرد تا از وجود موریانه، بید و … آگاهی یابیم. حتی بهتر است پشت فرش را نیز با برس تمیز و گردگیری نمود. از اتصال قالیهای تابلویی با میخ و سایر وسایل نوک تیز به دیوار اکیداً باید خودداری نمود. برای این منظور در موزه‌ها از گیره‌های خاصی استفاده می‌گردد که هیچ گونه تأثیر نامطلوبی بر روی فرش قالی نمی‌گذارند. از طرف دیگر بهتر است بین فرش و دیوار فاصله مناسبی قرار گیرد. برای این منظور می‌توان قابهایی را طراحی نمود که چنین ویژگی را داشته باشند. حتی می‌توان فرش را در میان دو جداره شیشه‌ای قرار داد و داخل قاب نمود. البته به نحوی که به پرزهای فرش فشاری وارد نگردد و بین فرش و جداره، فاصله کمی برای عبور جریان هوا وجود داشته باشد.
چنانچه به هر دلیل صدمه‌ای به فرش وارد شد باید سریعاً نسبت به ترمیم و رفوی آن اقدام کرد. تعلل در این کار باعث می‌شود محل پاره‌گی و یا پوسیدگی فرش به تدریج بیشتر شود و علاوه بر آن که کار ترمیم مشکل‌تر می‌گردد هزینه زیادی نیز در بر خواهد داشت.
چنانچه به هر دلیل نیازی به استفاده از فرش نداریم و می‌خواهیم آن را در خانه نگهداری کنیم بهتر است قبل از جمع کردن آن، مواد ضد بید مانند نفتالین یا تنباکو در لای فرش قرار دهیم. بهترین روش جمع کردن و نگهداری فرش لوله نمودن آن است و چنانچه این کار با کمک ۲ الی ۳ نفر ( به ویژه در مورد فرشهای بزرگ ) انجام پذیرد فرش یکنواخت و منظم لوله می‌گردد. در غیر این صورت دو سر قالی صاف نبوده و به صورت اریب و کج قرار می‌گیرد و در هنگام نگهداری ممکن است لبه‌های اضافی تا خورده و آسیب ببیند.
پس از جمع کردن فرش به صورت لوله‌ای یا با تا کردن، بهتر است آن را در میان پارچه‌های کتانی یا نخی تمیز که ضد عفونی شده‌اند قرار داد تا از ورود گرد و خاک و سایر آلودگیهای هوا به درون آن جلوگیری شود و سپس آن را با طنابی بست. بدیهی است محل نگهداری فرش باید دارای همه شرایطی باشد که قبلاً ذکر شد. (وجود جریان مناسب هوا، فقدان رطوبت، اطمینان از عدم وجود بید و …).
کناره‌ هائی که روی پلکان‌ها را مفروش می‌نمایند باید به وسیله میله‌های فلزی به سطوح پلکان‌ها ثابت شوند تا از حرکت آنها در زیر پاها جلوگیری شود و هرچند یکبار نیز چند سانتیمتری باید آنها را بالا و پائین کشید تا قسمت هائی که در لبه پلکان‌ها قرار گرفته و فرسوده شده‌اند جابجا شوند و در نتیجه تمام سطح کناره به یک اندازه سائیده شود. این نکته مهم را باید در نظر داشت که اصطکاک مستمر و یکنواخت یک قسمت فرش مثلاً ناحیه‌ای که در زیر و اطراف پایه‌های صندلی مقابل میز تحریر قرار دارد باعث می‌شود که آن قسمت از فرش به شدت فرسوده و حتی پاره شود. در این قبیل موارد باید در محلی که در معرض فرسایش است یک ورقه چوب، لینولئوم و یا هر شیئی مشابه دیگر قرار داد.
در صورتی که فرش در روی سطوح سنگی و یا موزائیکی قرار دارد باید دقت نمود که درز موزائیکها و سنگها برجسته و نوک تیز نباشند چه با مرور زمان قسمتهائی از فرش که در روی لبه‌های تیز و ناصاف قرار دارند در اثر سایش مستمر پاره و سوراخ‌دار می شود.